آثار علوی
آثارِ عُلْوی، رساله‌ای در بیان اسباب و علل وقوع حوادث جوّی و پدیده‌های زمینی به زبان فارسی، نوشتۀ خواجه ابوحاتم مظفر بن اسماعیل اَسْفزاری، منجم و ریاضی‌دان ایرانی (د ح 515 ق / 1121م).
ابوحاتم كه كتاب را به مولانا نظام‌الدین فخرالملك فرزند خواجه نظام‌الملك طوسی اهدا كرده، دربارۀ سبب نگارش و موضوع آن در دیباچه چنین آورده است: «یكی از علمهای نیكو و استنباطهای عجیب كه قدما و حكما در آن رنج برده‌اند و خوض كرده‌اند، آثار علوی است كه خبردهنده بُوَد از حادثه‌هایی كه در هوا پیدا شود، شگفتیهایی كه بر زمین بود و آن چیزها كه در زمین تولد كند؛ و چون خادم از این معنی خبر داشت، خواست كه برحسب توانایی خویش اندرین جنس تألیفی سازد و بر مجلس عالی عرضه كند.»
این رساله مشتمل بر یك مقدمه و 3 مقاله است: مقالۀ اول دربارۀ آثار علوی و پدیده‌های جوی است، ولی اسفزاری نام جزء را بر كل نهاده و همۀ رساله را با عنوان مقالۀ اول نام‌گذاری كرده است. به گفتۀ وی، رویدادهای طبیعی 3 گونه است: «یكی آنكه بالای زمین افتد، مانند باران و برف و ژاله؛ دیگر كه بر بسیط زمین افتد، چون چشمه‌ها و رودها؛ سوم كه در زیر زمین باشد، چون گوهرها و كبریتها و انواع زاجها». از این‌رو، نویسنده كتاب را در 3 مقاله فراهم كرده است:
مقالۀ اول، اندر حادثه‌هایی كه از بخار تولد كند در فضای هوا. این مقاله 13 باب دارد و در آن از باران، برف، ژاله، شبنم، رعد، برق، باد، آتش‌سوزی، شهابها، ستاره‌های دنباله‌دار، نیازك، قوس قزح، هاله و صاعقه گفت‌و‌گو شده است. اسفزاری در باب سیزدهم این مقاله ضمن توضیح صاعقه به برخی از دیده‌ها و شنیده‌های شگفت خود اشاره كرده است: «ما دیدیم به شهر هرات كه صاعقه بر مناره‌ای خورد و آن مناره را به دو قسم كرد از درازا، و یك قسم به تقریب یك ثلث بود كه از او جدا شد و بیفتاد و آن قسم دیگر ثلثان بر جای بماند و هرجا كه ]نجاران[ اندر آن مناره چوبی به كار برده بودند، آن چوب را انفصال‌گاه سیاه شده بود و اثر سوختن بر وی ظاهر گشته.»
مقالۀ دوم، اندر حادثه‌هایی كه بر روی زمین افتد از دود و بخار. این مقاله 7 باب دارد. در آن از چگونگی پیدایش كوهها، نهرها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها، زمین‌لرزه، فرو رفتن آبها در زمین و برآمدن آن از جای دیگر و نیز تبدیل خاك و گِل به سنگ بحث شده است.
مقالۀ سوم، اندر حادثه‌هایی كه در زیر زمین افتد. این مقاله نیز در 7 باب است و ضمن آن از كیفیت پدید آمدن زیبق (جیوه)، كبریت (گوگرد)، زاج، املاح، و نوشادر سخن رفته و چگونگی پیدایش «هفت گوهران» یعنی فلزات زر، سیم، مس، قلع، آهن، سرب و خارصینی (روی) توضیح داده شده است.
رسالۀ آثار علوی نثری ساده و شیوا دارد و در نهایت دقت نوشته شده است. از همین‌رو همواره مورد توجه اهل فن بوده و برخی از دانشمندان در نوشته‌های خود از آن بهره برده‌اند، از آن جمله: شهمردان بن ابی‌الخیر، معاصر حكیم اسفزاری، كه تقریباً همۀ رساله را در كتاب نزهت‌نامۀ علایی آورده است؛ محمدبن مسعود مسعودی از دانشمندان سدۀ 6 ق / 13م در رسالۀ آثار علوی و معرفت عناصر و كاینات الجو؛ غیاث‌الدین علی بن علی امیران حسینی اصفهانی از دانشمندان سدۀ 9ق / 15م در كتاب دانشنامۀ جهان؛ میرزا محمدبن حسن شیروانی از فضلای روزگار صفوی در رسالۀ فی كاینات الجو و اسباب حدوث الآثار السفلیة؛ ملامظفر جُنابدی از منجمان دورۀ صفوی در كتاب تنبیهات المنجمین.
رسالۀ آثار علوی اسفزاری از روی تنها نسخۀ كامل آن كه متعلق به كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (مجموعۀ شمارۀ 2452) است، و چند نسخۀ خطی ناقص دیگر، به كوشش محمدتقی مدرس رضوی تصحیح شده و در 1356ش در تهران، بنیاد فرهنگ ایران، به چاپ رسیده است.
مآخذ
آثار علوی، پیشگفتار مصحح و مقدمۀ مؤلف.